عرصه‌‌ی حیات اجتماعی آدمی، خانواده خانواده متعادل یا متزلزل

خانواده

مقدمه: از میان نهادهای تأثیر گذار در عرصه‌‌ی حیات اجتماعی آدمی، خانواده یکی از قدیمیترین و اساسی ترین مباحث مطرح میباشد و شاید بتوان گفت که در بین مسایل انسانی ، هیچ مسئله ای به سادگی ودر عین حال دامنه داری آن نیست. به بیان روشنتر مسایل آن از آن بابت که خانواده رایج‌ترین وآشناترین نهاد برای هر انسان است وهیچ انسان متمدنی را نمی شناسیم که خارج از خانه رشد وپرورش یافته باشد، ساده به نظر می رسد ودامنه دارترین مسایل است، از آن جهت که رابطه‌ی آدمی با آن نهاد دارای اثری دائمی می باشد و بر همة ابعاد وجودی انسان تأثیر گذار است.

اگر فرهنگ را شامل مجموعه‌ی علوم ، افکار، فلسفه، ادبیات ، آداب ورسوم ، سنن، شعائر ومناسک ، هنر ، ارزشها و دیگر یافته های اجتماعی بدانیم ، خانواده در این عرصه دارای دو نقش اساسی سرایت وآموزندگی است که ایفای نقش مینماید. جنبه هایی نظیر فضایل اخلاقی ، آداب و معاشرت و رفتارهای اجتماعی ، موضع گیری در قبال انحرافات ، قضاوت و داوری پیرامون پدیده ها وتعاون وهمکاری وصدها مهم دیگر همگی از خانواده نشات می گیرد ودر تقویت جامعه یا زایل کردن آن موثر است. صاحب نظران معتقدند: «خانواده از نخستین نظام های نهادی عمومی و جهانی است که برای رفع نیازمندی های حیاتی و عاطفی انسان و بقای جامعه ضرورت تام دارد و از همه نهادهای اجتماعی، طبیعی تر و خودی تر است.»

 تیپ های خانواده

خانواده ها را از حیث کیفیّت روابط درونی و میزان استحکام آن ها می توان به سه تیپ تقسیم نمود که هر یک ویژگی ها و مفاهیم خاص خود را داراست. این      تیپ ها عبارتند از:

 

 از الگوهای خانوادگی مذکور، ابتدا، خانواده متزلزل را به لحاظ آسیب پذیری و آسیب زدایی آن مورد بحث و بررسی قرار می دهیم و ویژگی های آن را ارائه میکنیم.

معنی و مفهوم اعتدال

1- تعریف خانواده متعادل

بدون شک، همه افراد در پی دست یافتن به الگوی خانواده متعادل هستند و با این انگیزه به ازدواج روی می آورند، لیکن ابتدا باید معلوم نمود که خانواده متعادل چیست و شیوه تحقق آن کدام است؟ تا براساس آن ضابطه، بتوان داوری نمود و اختلاف ها را از میان برد.

برای پی بردن به مفهوم خانواده متعادل، ابتدا واژه « اعتدال » را مورد بررسی قرار می دهیم. واژه اعتدال از عدالت می آید.

ویژگی های اعتدال:

-  (نقطه) مرکز ثقل آن، مشخص و معلوم است.

 - تساوی کشش ها و جاذبه ها، در پدیده متوازن، محرز است.

 - شی ء متعادل، پس از مختصر حرکت و با ضربه وارده، واژگون نمی شود و مجدداً به تعادل پایدار خود بر می گردد.

- در پدیده متعادل، هر جزئی از اجزاء در موقعیت و جایگاه خویش، قرار گرفته است.

- توازن و تعادل، زیبایی می آفریند. شیء متعادل، موزون و جذاب است.

 ویژگی های فرد متعادل

برخی از خصوصیات بارز افراد متعادل، نرمال و به هنجار، عبارتند از:

۱-فرد متعادل از توانایی های خود، آگاهی دارد.

۲-میان خواسته ها و داشته های فرد متعادل، نوعی تناسب و تلازم منطقی برقرار است. به این مفهوم که شعاع خواسته ها و انتظارات فرد از خویش، براساس توانایی هایش حدّ می خورد و تنظیم می شود.

۳-فرد متعادل، روابط خود را با دیگران، براساس توازن و تعادل، برقرار مینماید و از افراط و تفریط در مناسباتش به دور است.

۴-نوعی هماهنگی و هم خوانی در کلیه رفتارها و عناصر شخصیتی فرد متعادل، مشاهده می شود. یعنی نه تنها رابطه منطقی میان گفتار و کردار وی وجود دارد، بلکه اجزای گفتار وی از یک نوع وحدت و هماهنگی آکنده است و در عملکردهایش نیز تضاد وجود ندارد.

تصویر واقع بینانه از خانواده متعادل، نوعی بصیرت و اعتماد به نفس در انسان        می آفریند. منظور از خانواده متعادل، سازمان فاقد عیب و نقص نمی باشد، بلکه این مفهوم به شبکه ای از روابط متقابل اطلاق می شود که اعضای آن درگیر با مشکلات و موانع احتمالی بوده و ضعف های کم و بیش قابل اعتنایی نیز دارند، لیکن در مقابله با موارد مذکور، شیوه منطقی اتخاذ می کنند و برای مسایل، اهمیتی درخور آنها قائل می شوند (تناسب بین کنش و واکنش) و در برابر موقعیت های دشوار که ناگزیر از انتخاب باشند، تصمیم به موقع و مقتضی اتخاذ می کنند.

چه چیز خانواده ای را کارآمد و غیرکارآمد می سازد؟

What Makes a Family Functional vs Dysfunctional?

روز دیگر من پاسخگوی شخصی بودم که از بودن در کنار خانواده ی ناکارآمدش در تعطیلات بیم داشت. این جمله باعث شد به واژه ناکارآمد فکر کنم و اینکه چگونه تأکید میکند که در نقطه ی مقابل آن، خانواده کار آمد وجود دارد. خانواده کارآمد شبیه به چیست؟ آیا همان خانواده متکامل و ایده آل است؟ یعنی انسانهایی که هیچ گاه        نجنگیده اند، همیشه مرتب بوده و لبخند می زنند؟ اوه! وحشتناک بنظر میرسد. در واقع این خانواده بسیار هم ناکارآمد بنظر میرسد.

پس خانواده ی کارآمد چیست؟ چگونه بفهمیم که خانواده ی ما کارآمد است یا خیر؟ چگونه یک خانواده کارآمد را تعریف میکنید؟

مطالعه روابط حاکم بر خانواده، خانواده درمانی بسیار پیچیده بوده و در نوع خودش یک موضوع روانشناسی کامل است. در حالیکه تمام پاسخ ها را نمی دانم اما فکرهایی دارم. این برداشت ها از تجربیات من زمان تحصیل و آموزش بدست آمده است. هیچ خانواده ای حتی خانواده ی کارآمد، کامل نیست. خانواده ی مبدأ من آن چیزی است که من آن را بطرز ناکارآمدی کارآمد می نامیدم! در کار با زوجها یا والدینی که برای مشاوره رجوع می کنند، می فهمم که چه چیز کارآمد است و چه چیز ناکارآمد.

در اینجا فهرست شخصی من از کیفیت هایی که یک خانواده را کارآمد می سازد وجود دارد. این فهرست غیرعلمی است اما قابلیت بحث را دارد. خانواده های کارآمد این موارد را ارائه و تشویق می کنند:

1- احترام گذاشتن R-E-S-P-E-C-T

احترام گذاشتن، جام مقدس خانواده های کارآمد است. تمام اعضای خانواده، برادران به خواهران، مادران به پدران، والدین به فرزندان باید تا آنجا که می توانند به یکدیگر احترام بگذارند. ملاحظه ی همدیگر را کردن، گرهی است که آنها را حتی بیشتر از عشق به هم دیگر می پیوندد. من فکر میکنم عموماً تأکید بیش از اندازه ای روی عشق میشود. قساوتها و بیرحمی های زیادی را شنیده ام که در خانواده ها به نام عشق انجام می شود اما هرگز از آن به عنوان احترام یاد نمیشود. پس احترام اولین موردی است که در این فهرست می آورم.

2-ایجاد یک محیط امن عاطفیAn Emotionally Safe Environment

تمام اعضای خانواده میتواند عقاید، افکار، خواسته ها، رویاها، تمایلات و احساساتشان را بدون ترس از رفتار خشونت آمیز، شرمنده شدن، تحقیر شدن و اخراج شدن بیان کنند.

3-یک بنیاد انعطاف پذیر A Resilient Foundation

زمانیکه روابط میان اعضای خانواده سالم باشد آنها میتوانند در مقابل استرس و حتی آسیب ایستادگی کنند و اگر این کار آنها را به عقب بازنگرداند، حداقل باعث بهبودی میشود. انعطاف پذیری با ترغیب سلامت صدا، خوب خوابیدن و خوب غذا خوردن و فعالیتهای فیزیکی آغاز میشود.

4- حریم شخصی Privacy:

حریم شخصی در مکان، بدن و افکار وجود دارد. یعنی قبل از اینکه وارد اتاقی با در بسته بشویم، در بزنیم. تمام اعضای خانواده نسبت به حریم شخصی همدیگر حساس بوده و به نیازهای دیگران مبنی بر داشتن یک اسکله گسترده (یعنی فضای گسترده) توهین نمی کنند.

5-مسئولیت/پاسخگویی Accountability

مسئولیت داشتن به این معنا نیست که یک دستگاه خانگی در بچه تان کار بگذارید یا از تلفن همراه او سوء استفاده کنید تا مثلاً بفهمید در فلان تاریخ حدوداً کجا بوده است. این کار تفاوت زیادی با کمین کردن ندارد. خیر، مسئولیت داشتن (باز هم همراه با احترام) یعنی با احترام و منطق اعضای خانواده را آگاه کنید که کجا هستید و چه کاری انجام میدهید تا آنها بتوانند اعتماد را رشد بدهند و هیچ گونه نگرانی نداشته باشند.

6-معذرت خواهی An Apology

اینکه افراد به دلیل داشتن غرور از گفتن معذرت خواهی خودداری کنند و هیچ گاه نقششان را در یک مشاجره تصدیق نکنند، مایه اندوه است. چند بار در خانواده تان شکافهایی را دیده اید که سالها طول کشیده تنها به این دلیل که شخصی احساس می کرده که یک معذرت خواهی به او بدهکارند؟

یک خانواده کارآمد هم چالش و کشمکش خواهد داشت. این موضوع بسیار عادی است که با یکدیگر بحث داشته باشیم و با نظر مخالف داشته باشیم اما هنوز هم رفتارمان دوستانه باشد و از پیامد آن راضی باشیم، اما بیایید با آن روبرو شویم، موضوع همیشه اینگونه نیست. برخی اوقات ما چیزی میگوییم که از گفتن آن پشیمان میشویم. اگر بتوانیم از طرف خودمان احساس پشیمانی و ندامتمان را نشان بدهیم، سریع معذرت خواهی کنیم و از طرفمان بخواهیم ما را ببخشد، هیچ آسیب و خسارتی وارد نمیشود. حتی اینگونه می توانید به همدیگر نزدیکتر شوید.

7-اجازه ی بیان معقولانه احساسات را دادنAllow Reasonable Expression of Emotions

زمانی که در حال رشد بودم اجازه نداشتم از دست والدینم عصبانی بشوم و اگر گریه میکردم پدرم من را ناگهان ترک میکرد. من مصمم بودم که این کار را با فرزندان خودم نکنم. کار ساده ای نبود. هدف اصلی من این بود که به آنها یاد بدهم عصبانیتشان را به صورت کنترل شده ابراز کنند  و به خودم یاد دادم زمانیکه آنها اینکار را کردند از کوره در نروم. من باید یاد میگرفتم که آنها میخواهند با احترام به من بگویند از کاری که من کرده ام یا حرفی که زده ام راضی نیستند و بالعکس.

8-در مقابل اذیتها و طعنه های شوخی وار، آرام بودن Gentle on Teasing and Sarcasm

اذیت کردن و دست انداختن تا زمانیکه به صورت شوخی باشد اشکالی ندارد. همینطور طعنه زدن. یک خانواده کارآمد از اینها برای خوار و خفیف کردن یکدیگر استفاده نمیکند.

9-اجازه ی رشد و تغییر به دیگران دادن Allows People to Change and Grow

افراد در خانواده هایشان برچسبهای متفاوتی دارند از قبیل باهوش بودن، زیبا بودن، بامزه یا خجالتی بودن. زمانیکه آنها دیگر این صفات را نداشته باشند باز این برچسب گذاریها مشاهده میشود. یک خانواده کارآمد اجازه می دهد که افراد خودشان را تعریف کنند. تفاوت های اشخاص درک و حتی تحسین میشود. حتی به کودکان اجازه میدهد که در زمان مناسب استقلال داشته باشند و زمانیکه به تربیت و پرورش نیاز دارند به کانون امن خانواده بازگردند.

بزرگسالان خانواده نیز به رشد و پیشرفت کردن نیاز دارند. ممکن است مادری بخواهد   فارغ التحصیل شود یا پدری تصمیم بگیرد زودتر بازنشسته شده و کار جدیدی را شروع کند. این تغییرات استحقاق این را دارند که در مورد آنها و تأثیری که روی هر کدام از اعضای خانواده می گذارند مورد بحث، اصلاح، و احتمالاً مورد مذاکره قرار بگیرند. اما اگر این کارها با احترام انجام شود همه از پیامد آن راضی خواهند بود.

10-داشتن حُس نیت در خانواده Courtesy at Home First

یک «لطفاً» یا «متشکرم» یا «قابل شما را ندارد» یا «متأسفم» مناسب به اندازه ی هزاران توضیح، بحثهای دفاعی و سوء تفاهمات ارزش دارد.

11-تشویق خواهر و برادرها به کار کردن با یکدیگرEncourages Siblings to Work Together

برادران و خواهران یک  رابطه منحصر به فرد دارند و اگر آنرا پرورش ندهند باعث شرمساری است. والدین کارآمد، خواهر برادرها را تشویق میکنند به جای اینکه با بحث و جدل با یکدیگر برخورد داشته باشند، با همدیگر بازی کنند، کار کنند و مشکلاتشان را حل کنند و رابطه ی بین خواهربرادری را بهبود بخشند. اگر خواهر و برادرها با یکدیگر راه حلی برای مشکلاتشان پیدا کنند، احساس توانمندی میکنند و پیوندشان نزدیکتر میشود.

12-داشتن حد و مرزهای مشخص Provides Clear Boundaries

ما دوستان یکدیگر نیستیم. پدر و مادر، صرفنظر از اینکه چقدر ممکن است رفتارشان دوستانه باشد باز هم پدر و مادر هستند. فرزندان ما ادامه ی ما نیستند آنها برای خودشان اشخاص جداگانه ای هستند. پدر و مادر باید کرامت و قوة مدیریت در پرورش خانواده را حفظ نمایند.

13-هوای همدیگر راداشتن Has Each Others’ Backs

بخشی از انعطاف پذیر- پشتیبانی از یکدیگر بدون اهمیت دادن به چگونگی آن، باعث میشود فرزندتان زمانیکه دچار دردسر شد به شما روی بیاورد مانند اینکه زمانی که در یک مهمانی است و خیلی دیر شده از ما بخواهد که با ماشین به دنبالش بروید.

14-داشتن حس شوخ طبعی Get Each Other’s Sense of Humor

خانواده های کارآمد زیاد می خندند. آنها شوخی ها و    لطیفه های «داخلی» و داستان های محبوب و حکایتهای شیرینی دارند که باعث شور و شوق میشود و پیوند سالم آنها را محکمتر می سازد.

15-با همدیگر غذا خوردن Eat Meals Together

این کار در جوامع امروزی بسیار سخت است اما تحقیقات نشان میدهد که اگر خانواده ها بیشتر با هم غذا بخورند حتی اگر جلوی تلویزیون نشسته باشند ارتباط بین خانواده ها بیشتر میشود.

16-قوانین طلایی را دنبال کردن Follow The Golden Rule

این قوانین به یک دلیل طلایی است. «با همدیگر به گونه ای برخورد کنید که انتظار دارید با شما همانگونه برخورد شود».

خانواده متکامل (بالنده)

آیا خانواده متعادل، منظور نهایی ما را محقق خواهد نمود؟

و آیا در ورای دستیابی به خانواده متعادل، می توان تصویری از خانواده ای برتر در بستر زندگی پویا و متحول، ترسیم نمود؟

و بالاخره آیا آرمان ها و هدف های زوجین، پس از نیل به زندگی متعادل، از باروری و حرکت باز خواهند ایستاد و زندگی عقیم و راکد باقی خواهد ماند؟

روان شناسان مکتب کمال معتقدند که خانواده پس از حصول تعادل، به تکامل و بالندگی می رسد و آن زمانی است که حداکثر قابلیت ها و توانایی های وجودی اعضای آن (خانواده)، کشف شود و مورد پرورش و توسعه و گسترش قرار گیرد.

در چنین صورتی، اعضای خانواده متکامل، نه تنها خود مشکلی ندارند و از تعادل لازم برخوردارند، بلکه «مشکل زدا» نیز هستند و در رفع آسیب های روانی و اجتماعی سایرین و خانواده های وابسته، گام بر می دارند.

اعضای خانواده متکامل، هدف هایی فراتر از منافع شخصی در سر می پرورانند و علاوه بر آن، مستقل از اظهار نظرها و داوری های مردم عمل می کنند؛ هم به لحاظ درستی عملشان و هم از جنبه اتکا به معیارهای مطمئن و دقیقی که در ارزیابی هر رفتار، از آن برخوردارند. مهمترین وارزشمندترین نقش خانواده تأمین محبت واقعی وسرپرستی وحمایت از فرزندان خود را برعهده گرفته وآنان را در زمانی که نیاز به حمایت ویاری پدر ومادر دارند در اجتماع تنها وبی پناه رها نسازد. افرادی که از حمایت خانواده محرومند نه تنها از نظر عاطفی واخلاقی دچار کمبود هستند بلکه در مقابل مشکلات فراوان خارج از خانواده تنها وبی یار می مانند وهمواره در معرض فساد وتباهی قرار دارند.پیامبر مکرم اسلام (ص) میفرمایند:« هیچ بنیاد اسلامی نزد خداوند پسندیده تر از بنای ازدواج وخانواده نیست ». بر همین مبنا در مقدمه‌ی قانون اساسی تصرح شده است که « خانواده واحد بنیادین جامعه وکانون اصلی ورشد وتعالی انسان است و توافق عقیدتی وآرمانی در تشکیل خانواده که زمینه ساز اصل حرکت تکاملی ورشد یابنده انسان است، اصل اساسی بوده وفراهم کردن امکانات جهت نیل به این مقصود از وظایف حکومت اسلامی است».

 خانواده متزلزل

۱-خانواده متزلزل، از هدف اصلی خویش بازمانده، آرمانش را از دست داده است.

۲-خانواده متزلزل، از درون تهی گشته، با هر ضربه، بیشتر می ریزد.

۳-خانواده متزلزل، از روابط خصمانه و غیردوستانه آکنده است.

۴-در خانواده متزلزل، مسئولیت ها به کنار رفته، «وانهادگی» بر آنها حاکم است.

۵-در خانواده متزلزل، مدیریت، تجزیه شده، تصمیم گیری در آن به غایت دشوار است.

۶-در خانواده متزلزل، جاذبه ای مکفی برای پای بندی اعضای آن به میثاق زندگی مشترک، وجود ندارد.

۷-در خانواده متزلزل، فردای روشن و آینده امیدبخش وجود ندارد.

۸-در خانواده متزلزل، انتقادها به شکلی ظالمانه، مستقیم و مستمر توسط اعضای آن از یکدیگر به عمل می آید.

 آیا می دانید چه رفتارهایی سبب تنش در خانواده می شود

دو گروه الگوهای ارتباطی را در خانواده می توانیم نام ببریم :

الف ) الگوهای غلط

ب ) الگوهای صحیح که مربوط به خانواده های متعادل است.

الگوهای ارتباطی غلط

1- حالت سازش و تسلیم پذیری

ـ گاه دیده می شود مرد یا زن دائماً درصدد هستند خود را با رفتارها و انتظارات همسر ، چه غلط و چه صحیح ، سازش و تطبیق دهند . این حالت با وضعیت سازگاری مثبت و صبر و بردباری که لازمه هر زندگی جمعی و گروهی است تفاوت دارد . منظور از حالت        تسلیم پذیری آن است که مرد یا زن به هر نحو ممکن بکوشد خود رابا وضع موجود سازش دهد ، مثلاً در مقابل بدخلقی های مکرر همسرش تسلیم نظریات او شود و آنها را اجرا کند . این رفتار هرچند موقتاً تنش های بین همسران را کاهش می دهد. در دراز مدت موجب نامتعادل شدن خانواده و اضطراب و پرخاشگری و خشونت و افسردگی میگردد.

2- حالت تحقیر و سرزنش

ـ گاه دیده می شود در خانواده ای روابط بین اعضاء نسبت به یکدیگر توأم با تحقیر و سرزنش و رفتارهای تند و خشن و اهانت آمیز است . بعضی اوقات در خانواده اشتباهات و خطاهایی از اعضاء  سر می زند و یا ما تصور می کنیم همسر یا فرزندمان آن گونه که مورد انتظارمان بوده یا به نظرمان صحیح می رسیده ، رفتار نکرده است؛ در چنین مواقعی سرزنش کردن فرد خاطی یا به زعم ما خطاکار باعث می شود که در اعضای خانواده احساس حقارت به وجود آید . عکس العمل آنان نیز یا سکوت و تسلیم است که همان روش غلط حالت اول است و یا مقاومت و مقابله که در این صورت روند ایجاد شده باعث وجود جو تنش و جنجال در خانواده میشود .

3- تحکم و حساب کشی کردن

ـ گاه در زندگی خانوادگی ، زن یا شوهر دائماً درصدد بازجویی و حساب کشی از شریک خود است . هرچند خانواده سالم نیازمند آن است که اعضاء ، کارها و  برنامه هایشان را به دیگری اطلاع دهند ، لیکن این وضع باید با هدف اتخاذ بهترین تصمیم و عمل صورت گیرد نه به قصد تسلط بر همسر . اگر زن و شوهر بخواهند به طور مستمر یکدیگر را مورد تحکم و حساب کشی قراردهند ، زندگی خانوادگی در معرض خطر جدایی و اضمحلال قرار می گیرد یا اگر یکی از دو طرف در مقابل دیگری تسلیم شود ، به دنبال آن وضعیت روانی و عاطفی توأم با فقدان احساس مشترک و همدلی به وجود می آید که نتیجه اش آن است که زن یا شوهر نتواند همسر خود را محرم و نقطه اتکای امن خویش بداند و چه بسا گوشه ها و خلوت های خاص برای خود ایجاد کند که مغایر با همدلی و وحدت روحیه مورد نیاز خانواده است

4- اغتشاش و سردرگمی

ـ نوعی روابط متقابل غلط خانوادگی اغتشاش است. در این نوع روابط،زن یا شوهر در قالب کنایات و اشاراتی غیر مستقیم و گله ها و شکایت ها ، انتظارات و توقعات ، تعریف و تمجیدهای خود را بیان می کند . این عبارات خطاب مستقیم به همسر ندارد ، اما در عین حال اگر همسر بخواهد خود را مخاطب آن جمله یا عبارت بداندنمی شود منکر آن شد . در تمام این موقعیت ها خصوصیت مشترک آن است که زوجین نمی توانند خواسته ها و انتظارات خود را با اطمینان و خیال آسوده بیان کنند و ترس از عکس العمل تند و یا مقاومت یکدیگر دارند . لذا در قالب کنایات و اشاره ها ، خواسته ها و توقعات سرکوب شده را مطرح می کنند و نتیجه چنین وضعی نیز سردرگمی و اغتشاش در فضای روانی و عاطفی خانواده است .

نیمه اول سال 1393؛ تدوین: دکتر حسن کرباسی

شناخت خانواده

 

(شماره 129)

این پمفلت جهت آگاهی شماست و توزیع و تکثیر آن ممنوع است

پیشرو در فرهنگ پزشکی و اسلامی

کلینیک دکتر کرباسی

متخصص اعصاب و روان

مشکلات جنسی، اعتیاد

چهارراه/جنب بازار علی/پاساژ ولیعصر^(عج)

طبقه فوقانی واحد 2

تلفن: [phone] ـ 55456164-031

همراه: [phone]